مطالعه‌ای بر روی بیش از ۵۰۰ قبر باستانی در مصر نشان داده است که پایه‌های دین فرعونی از آیین‌های تدفین در جوامع روستایی سرچشمه گرفته‌اند، و این باور قدیمی را که سنت‌های مقدس از سوی شاهان و کاهنان به مردم تحمیل شده است، به چالش کشیده است.
مجله اینترنتی باستان شناس :این تحقیق که در ژورنال “روش و نظریه باستان‌شناسی” منتشر شده، گورستان اَدائیمه در دره نیل در جنوب مصر را بررسی کرده است. این گورستان در فاصله زمانی ۳۳۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد مورد استفاده قرار می‌گرفت — قرن‌ها پیش از ساخت اهرام بزرگ.
گروه بین‌المللی به سرپرستی آملین آلکوف(Ameline Alcouffe) از دانشگاه تولوز(University of Toulouse) دریافت که آیین‌های تدفینی محلی، شامل تنظیمات نجومی و مناسک نمادین، به‌تدریج به عناصر اصلی دین دولتی تبدیل شدند.
آنچه در این مقاله می خوانید
- تدفین‌های نجومی و مثله کردن مقدس
- از نوآوری تا سنت مقدس
- توسعه دینی از پایین به بالا
تدفین‌های نجومی و مثله کردن مقدس
قابل توجه‌ترین کشف، قبر S166 بود که بقایای دختری نوجوان در آن قرار داشت. بازوی چپ او به‌طور آیینی بریده شده و روی سینه‌اش گذاشته شده بود. قبر او دقیقاً به سمت غروب خورشید در زمان انقلاب زمستانی جهت‌گیری شده بود، در حالی که تابوتش با طلوع هِلیکال (طلوع بامدادی) ستاره شباهنگ — درخشان‌ترین ستاره آسمان — هماهنگ بود. طلوع این ستاره به‌طور سنتی آغاز سیلاب سالانه نیل را نوید می‌داد.
بر اساس تحقیقات دانشگاه شیکاگو در زمینه نجوم مصر باستان، مصریان معتقد بودند:
«سیلاب نیل ناشی از اشک‌هایی بود که ایزیس پس از قتل همسرش اُزیریس به دست برادرش سِت می‌ریخت. سپدِت — که ما آن را با نام سیریوس می‌شناسیم — تجسم ایزیس در آسمان بود.»
دو قبر مهم دیگر نیز این الگوی جهت‌گیری نجومی را تقویت کردند:
قبر S837 متعلق به زنی بود که همراه با جواهرات نفیس و یک ظرف سفالی شکسته دفن شده بود — با نقش‌مایه‌هایی که بعدها در متون هرم نیز دیده شدند.
قبر S874 زنی را در خود داشت که با عصا و کلاه‌گیس الیافی به خاک سپرده شده بود و جهت آن با انقلاب تابستانی تنظیم شده بود — نشان‌دهنده تکامل تمرکز بر پدیده‌های آسمانی در طول زمان.
از نوآوری تا سنت مقدس
با استفاده از هوش مصنوعی و تحلیل شبکه‌ای، پژوهشگران این تدفین‌های استثنایی را به‌عنوان «نقاط عطف فرهنگی» شناسایی کردند که در آغاز با آیین‌های تدفینی سنتی پیوندی نداشتند. اما تجمع تدفین‌های بعدی در اطراف این قبور نوآورانه نشان می‌دهد که این مکان‌ها به تدریج به عنوان مکان‌های مقدس شناخته شده و بر آیین‌های اجتماعی اثر گذاشته‌اند.
مطالعه منتشرشده در ژورنال روش و نظریه باستان‌شناسی استدلال می‌کند که مناسکی چون تکه‌تکه‌سازی نمادین — که نخستین بار در گورستان‌های روستایی انجام شده بودند — بعدها به اسطوره‌هایی چون داستان ایزیس و اُزیریس بدل شدند. طلوع سیریوس از یک نشانگر عملی کشاورزی به یک نشانه الهی مرتبط با باروری، تولد دوباره و مشروعیت سلطنتی تغییر یافت.
این تحقیق نشان می‌دهد که جوامع پیشافرعونی، دانش پیچیده‌ای از نجوم داشته‌اند. محوطه ۳۰ هکتاری اَدائیمه بیش از ۹۰۰ قبر را در خود جای داده است و به یکی از نخستین و جامع‌ترین مکان‌های تدفینی بدل شده که با رویکردی تلفیقی — شامل باستان‌شناسی میدانی، تحلیل جمعیتی و نجوم باستانی — مورد بررسی قرار گرفته است.
توسعه دینی از پایین به بالا
این کشف روایت سنتی را که دین مصر باستان از سوی شاهان و کاهنان تحمیل شده بود، به‌طور بنیادین به چالش می‌کشد. در عوض، نشان می‌دهد که فرآیندی از پایین به بالا رخ داده، جایی که قدرت مرکزی در حال ظهور، آیین‌های مردمی موجود را جذب کرده و آن‌ها را در قالب روایت‌های سلطنتی بازسازی کرده است — به گونه‌ای که خاطره جمعی و آیین‌های سوگواری را به ابزار قدرت مرکزی بدل کرده است.
پژوهشگران نوشته‌اند:
«وقتی دولت شکل گرفت، دینی را از نو نیافرید. بلکه این آیین‌های دیرینه را جذب کرد و آن‌ها را در روایت‌های سلطنتی بازآفرینی کرد، و حافظه مردمی و سوگواری را به ابزار قدرت متمرکز بدل ساخت.»
گورستان اَدائیمه نشان می‌دهد که پیش از سلطنت فراعنه، مردم عادی مصر بنیادهای دینی را از طریق آیین‌های تدفینی روزمره خود — هماهنگ با ستارگان و فصل‌ها — بنا نهاده بودند. این‌ها همان دانه‌هایی بودند که دین رسمی از دل آن‌ها رشد کرد، و بینش عمیقی درباره نحوه شکل‌گیری نظام‌های دینی پیچیده از دل نهادینه شدن تدریجی آیین‌های مردمی به دست می‌دهد.
استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشینی برای تحلیل الگوهای تدفینی، مرزهای جدیدی را در روش‌شناسی باستان‌شناسی گشوده و نشان داده است که چگونه هوش مصنوعی می‌تواند پیوندهای پنهان در آیین‌های فرهنگی باستان را آشکار کند — آیین‌هایی که بنیاد یکی از ماندگارترین تمدن‌های تاریخ را شکل دادند.
نظرات کاربران