خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ کشمش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فرآورده‌های انگور، جایگاه ویژه‌ای در صادرات کشاورزی ایران دارد. ایران از دیرباز یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان اصلی کشمش در جهان بوده و کشمش ایرانی در بسیاری از کشورها به دلیل طعم، کیفیت و ارزش غذایی بالا شناخته می‌شود.
بیشتر بخوانید
هسته‌ای در کشاورزی ــ 22 |رهگیری تغذیه‌ی حشرات و آفات، با فناوری هستهایهستهای در کشاورزی ــ 23 | کاهش ریسک فلزات سنگین در تغذیه انسان، با روش‌های هسته‌ای
فناوری هسته‌ای و به‌ویژه پرتودهی با پرتوهای یونیزان، طی دهه‌های اخیر به‌عنوان ابزاری نوین و مطمئن برای ضدعفونی و افزایش ماندگاری مواد غذایی مطرح شده است. در این فرآیند، محصول در معرض دز مشخصی از پرتو قرار می‌گیرد که باعث نابودی یا غیرفعال‌سازی آفات و میکروارگانیسم‌ها می‌شود، بدون آن‌که تغییر محسوسی در طعم یا ارزش غذایی ایجاد گردد.
در مورد کشمش صادراتی، پرتودهی می‌تواند راهکاری مؤثر برای ضدعفونی و ارتقای کیفیت به شمار آید. این روش در بسیاری از کشورها به‌طور گسترده استفاده می‌شود و سازمان‌های بین‌المللی همچون FAO و IAEA آن را ایمن و استاندارد معرفی کرده‌اند.
فناوری هسته‌ای در صنایع کشاورزی
فناوری هسته‌ای در کشاورزی تنها محدود به تولید انرژی یا تحقیقات علمی نیست، بلکه در حوزه‌های متعددی همچون به‌نژادی گیاهان، کنترل آفات و افزایش ماندگاری مواد غذایی به کار گرفته می‌شود. یکی از پرکاربردترین روش‌ها در این زمینه، پرتودهی مواد غذایی است که در آن از پرتوهای یونیزان برای نابودی میکروارگانیسم‌ها و آفات استفاده می‌شود.
سازمان جهانی بهداشت (WHO) و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) پرتودهی را روشی ایمن معرفی کرده‌اند و تأکید کرده‌اند که این فرآیند باعث رادیواکتیو شدن غذا نمی‌شود. پرتودهی علاوه بر کشمش، در ضدعفونی خرما، ادویه‌جات، غلات و دیگر محصولات غذایی نیز استفاده می‌شود.
در مورد کشمش صادراتی، پرتودهی می‌تواند نقش کلیدی در برآورده کردن الزامات سختگیرانه کشورهای واردکننده داشته باشد. این فناوری نه‌تنها سلامت مصرف‌کننده را تضمین می‌کند بلکه موجب افزایش اعتماد بازارهای جهانی به برند کشمش ایرانی می‌شود.
ضرورت و اهمیت ضدعفونی کشمش صادراتی
کشمش ایرانی علاوه بر بازار داخلی، به کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکایی صادر می‌شود. استانداردهای بهداشتی این کشورها بسیار سختگیرانه است و کوچک‌ترین آلودگی می‌تواند منجر به رد محموله شود. از سوی دیگر، در مسیرهای طولانی حمل‌ونقل و انبارداری، احتمال رشد کپک‌ها و آفات وجود دارد که ماندگاری محصول را کاهش می‌دهد.
بر اساس گزارش‌های وزارت جهاد کشاورزی، سالانه میلیون‌ها دلار خسارت ناشی از برگشت محموله‌های آلوده به ایران وارد می‌شود. این مسئله نشان می‌دهد که ضدعفونی کشمش یک ضرورت اقتصادی و استراتژیک است.
روش‌های سنتی مانند استفاده از مواد شیمیایی یا گوگرد، گرچه تاحدی مؤثر هستند، اما نگرانی‌هایی در مورد سلامت مصرف‌کننده و باقیماندههای شیمیایی ایجاد می‌کنند. در مقابل، فناوری هسته‌ای بدون استفاده از مواد افزودنی، ایمنی بالاتری فراهم می‌کند. ضدعفونی کشمش صادراتی با پرتودهی، می‌تواند موجب ارتقای اعتماد بازارهای جهانی به محصولات ایرانی شود و جایگاه کشور را در صادرات خشکبار تثبیت کند.
اصول کلی پرتودهی هسته‌ای برای خشکبار
پرتودهی هسته‌ای برای خشکبار مانند کشمش بر اساس تابش دز مشخصی از پرتوهای گاما، الکترونی یا ایکس انجام می‌شود. این پرتوها با نفوذ در محصول، ساختار DNA میکروارگانیسم‌ها و حشرات را تخریب کرده و از رشد یا تکثیر آن‌ها جلوگیری می‌کنند.
سه اصل مهم در این روش وجود دارد:
- ایمنی: پرتودهی هیچ‌گونه خاصیت رادیواکتیوی در کشمش ایجاد نمی‌کند.
- حفظ کیفیت: دز پرتودهی به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که طعم، رنگ و ارزش غذایی کشمش حفظ گردد.
- کارایی: با یک‌بار پرتودهی می‌توان ماندگاری محصول را چندین ماه افزایش داد.
بر اساس مطالعات انجام‌شده، پرتودهی کشمش در دز 1 تا 3 کیلوگری بهترین اثر را در نابودی میکروارگانیسم‌ها و حفظ کیفیت محصول دارد.
اجزای اصلی سیستم پرتودهی کشمش
یک مرکز پرتودهی کشمش شامل اجزای مختلفی است که هماهنگی میان آن‌ها اهمیت بالایی دارد:
- منبع پرتو: کبالت-60 برای پرتودهی گاما یا شتاب‌دهنده الکترونی.
- محفظه پرتودهی: با دیواره‌های ضخیم بتنی برای جلوگیری از نشت پرتو.
- سیستم حمل‌ونقل: برای ورود و خروج بسته‌های کشمش به محفظه.
- دزیمتر: برای اندازه‌گیری میزان اشعه دریافتی محصول.
- سیستم ایمنی: شامل قفل‌های خودکار و هشداردهنده‌ها
طراحی و اجرای صحیح این اجزا، تضمین‌کننده ایمنی کارکنان و کیفیت محصول است. در ایران نیز برخی مراکز مجهز به چنین سیستم‌هایی در حال فعالیت هستند.
روش‌های مختلف پرتودهی و مقایسه آن‌ها
سه روش اصلی پرتودهی برای کشمش استفاده می‌شود:
- پرتو گاما: نفوذ بالا، مناسب برای بسته‌های بزرگ.
- پرتو الکترونی: سرعت زیاد اما نفوذ کمتر.
- پرتو ایکس: انعطاف‌پذیر ولی هزینه‌بر.
مطالعات نشان داده‌اند که پرتودهی با گاما بیشترین کارایی را برای کشمش داشته است زیرا این محصول اغلب در بسته‌های متوسط تا بزرگ بسته‌بندی می‌شود. پرتودهی الکترونی بیشتر برای حجم‌های کوچک‌تر مناسب است و پرتودهی ایکس هنوز در مرحله توسعه و آزمایشی قرار دارد.
استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی
پرتودهی مواد غذایی تحت چارچوب استانداردهای بین‌المللی انجام می‌شود. کمیسیون Codex Alimentarius استاندارد عمومی برای مواد غذایی پرتودهی‌شده منتشر کرده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و سازمان FAO نیز دستورالعمل‌هایی برای اجرای ایمن این فناوری ارائه کرده‌اند.
در ایران، سازمان انرژی اتمی و وزارت بهداشت مسئول نظارت بر این فرآیند هستند و مراکز پرتودهی ملزم به رعایت پروتکل‌های ایمنی و ثبت دقیق دز پرتودهی می‌باشند. همچنین، برچسب‌گذاری محصولات پرتودهی‌شده از الزامات قانونی است تا مصرف‌کنندگان آگاه باشند.
فرایند پرتودهی کشمش صادراتی در عمل
فرآیند پرتودهی کشمش صادراتی شامل مراحل زیر است:
- برداشت و شست‌وشو.
- بسته‌بندی اولیه.
- انتقال به مرکز پرتودهی.
- قرار گرفتن بسته‌ها در محفظه پرتودهی و دریافت دز مشخص اشعه.
- آزمون‌های کنترل کیفیت و تأیید سلامت.
کل این فرآیند تنها چند دقیقه طول می‌کشد اما اثر آن بر افزایش ماندگاری و کاهش آلودگی‌ها بسیار چشمگیر است. آزمایش‌ها در ایران نشان داده‌اند که پرتودهی کشمش توانسته است بار میکروبی را به‌شدت کاهش دهد و کیفیت محصول را در مدت طولانی‌تری حفظ کند.
اثر پرتودهی بر میکروارگانیسم‌ها و آفات کشمش
کشمش به‌طور طبیعی می‌تواند میزبان کپک‌ها و قارچ‌هایی مانند Aspergillus و Penicillium باشد که در شرایط نامناسب انبارداری رشد می‌کنند. علاوه‌براین، آفات انباری مانند سوسک کشمش نیز تهدیدی جدی برای صادرات محسوب می‌شوند.
پرتودهی هسته‌ای با تخریب DNA این میکروارگانیسم‌ها و آفات، چرخه زندگی آن‌ها را مختل می‌کند. در نتیجه، رشد و تکثیر آن‌ها متوقف می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که پرتودهی در دز 2 کیلوگری می‌تواند به‌طور کامل از رشد کپک‌ها جلوگیری کند و تخم آفات را نابود سازد. این مزیت موجب افزایش سلامت محصول و کاهش ریسک برگشت محموله‌های صادراتی می‌شود.
مزایای این روش نسبت به روش‌های سنتی ضدعفونی
روش‌های سنتی ضدعفونی کشمش شامل استفاده از گوگرد یا مواد شیمیایی دیگر است. این روش‌ها با وجود اثربخشی نسبی، معایبی نیز دارند؛ از جمله ایجاد باقیماندههای شیمیایی، تغییر رنگ یا طعم محصول، و محدودیت در پذیرش توسط بازارهای جهانی.
در مقابل، پرتودهی هسته‌ای هیچ ماده خارجی به کشمش اضافه نمی‌کند و با حفظ ویژگی‌های طبیعی محصول، ایمنی بیشتری فراهم می‌آورد. همچنین، پرتودهی می‌تواند در مدت زمان کوتاه حجم زیادی از محصول را ضدعفونی کند و هزینه‌های بلندمدت را کاهش دهد.
این مزایا موجب شده‌اند که پرتودهی به‌عنوان یکی از روش‌های نوین و پایدار در ضدعفونی کشمش صادراتی مطرح شود.
چالش‌ها و محدودیت‌های استفاده از فناوری هسته‌ای
با وجود مزایای پرتودهی، استفاده از آن در ضدعفونی کشمش با چالش‌هایی همراه است. نخستین چالش، هزینه بالای احداث و راه‌اندازی مراکز پرتودهی است. تجهیزات موردنیاز همچون منابع کبالت-60 یا شتاب‌دهنده‌های الکترونی سرمایه‌گذاری زیادی می‌طلبند. دومین مسئله، پذیرش اجتماعی است. بسیاری از مصرف‌کنندگان به‌دلیل آگاهی ناکافی، تصور می‌کنند مواد غذایی پرتودهی‌شده رادیواکتیو می‌شوند، درحالی‌که چنین نیست.
چالش دیگر، نیاز به نیروی انسانی متخصص است. بهره‌برداری ایمن و دقیق از مراکز پرتودهی، نیازمند کارشناسان فیزیک هسته‌ای، ایمنی پرتو و صنایع غذایی است. همچنین، برخی کشورها قوانین سختگیرانه‌ای درباره واردات محصولات پرتودهی‌شده دارند که می‌تواند مانعی در مسیر توسعه صادرات باشد.
راهکارهای رفع این محدودیت‌ها شامل آموزش عمومی، سرمایه‌گذاری دولتی، یارانه برای مراکز پرتودهی، و تدوین سیاست‌های شفاف برای برچسب‌گذاری محصولات است.
تأثیرات اقتصادی بر صادرات کشمش ایران
کشمش یکی از محصولات کلیدی صادراتی ایران است. سالانه بیش از 200 هزار تن کشمش ایرانی به کشورهای مختلف صادر می‌شود. برگشت محموله‌ها به‌دلیل آلودگی میکروبی یا وجود آفات می‌تواند خسارت اقتصادی سنگینی وارد کند.
استفاده از فناوری هسته‌ای برای ضدعفونی کشمش، ضایعات را کاهش داده و اعتماد واردکنندگان را افزایش می‌دهد. این موضوع مستقیماً به افزایش ارزآوری و سودآوری کشاورزان و صادرکنندگان منجر می‌شود. علاوه‌براین، کاهش مصرف مواد شیمیایی در فرآیند ضدعفونی موجب کاهش هزینه‌ها و ارتقای سلامت عمومی خواهد شد. تجربه کشورهایی مانند ترکیه و هند نشان داده است که استفاده از پرتودهی توانسته صادرات خشکبار را افزایش دهد.
نقش پرتودهی در افزایش زمان ماندگاری صادراتی
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در صادرات کشمش، حفظ کیفیت در طول حمل‌ونقل‌های طولانی است. محموله‌هایی که به اروپا یا آمریکا صادر می‌شوند، باید چندین هفته در مسیر باشند. در این شرایط، کوچک‌ترین آلودگی می‌تواند به فساد محصول منجر شود.
پرتودهی با کاهش بار میکروبی و نابودی آفات، زمان ماندگاری کشمش را چندین برابر افزایش می‌دهد. مطالعات نشان داده‌اند که پرتودهی در دز 2 تا 3 کیلوگری می‌تواند زمان ماندگاری کشمش را از چند هفته به چند ماه افزایش دهد، بدون تغییر محسوس در طعم یا ارزش غذایی. این مزیت، ظرفیت رقابتی ایران را در بازارهای جهانی به‌طرز چشمگیری افزایش می‌دهد.
نوآوری‌ها و پیشرفت‌های اخیر در این حوزه
فناوری پرتودهی در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. طراحی شتاب‌دهنده‌های الکترونی کوچک‌تر و کم‌مصرف‌تر، موجب کاهش هزینه‌ها شده است.
همچنین، توسعه روش‌های ترکیبی مانند پرتودهی همراه با بسته‌بندی در اتمسفر اصلاح‌شده (MAP) توانسته ماندگاری کشمش را بیش از گذشته افزایش دهد.
پژوهش‌های جدید همچنین نشان داده‌اند که پرتودهی می‌تواند در کاهش سطح سموم قارچی مانند آفلاتوکسین مؤثر باشد. این موضوع اهمیت زیادی برای بازارهای بین‌المللی دارد زیرا استانداردهای بهداشتی اروپا و آمریکا نسبت به وجود این سموم بسیار سختگیرانه هستند.
اثرات پرتودهی بر کیفیت تغذیه‌ای و حسی کشمش
یکی از نگرانی‌های مطرح درباره پرتودهی، احتمال تغییر در ارزش غذایی یا ویژگی‌های حسی محصول است. اما بررسی‌ها نشان داده‌اند که پرتودهی در دزهای پایین (1 تا 3 کیلوگری) هیچ تغییری در سطح قندها، فیبر و مواد معدنی کشمش ایجاد نمی‌کند.
از نظر طعم، بافت و رنگ نیز تفاوت محسوسی میان کشمش پرتودهی‌شده و کشمش معمولی گزارش نشده است. حتی در برخی موارد، کاهش بار میکروبی موجب حفظ بهتر طعم و رنگ طبیعی کشمش در طول زمان شده است. بنابراین، پرتودهی نه‌تنها کیفیت تغذیه‌ای را حفظ می‌کند بلکه به پایداری ویژگی‌های حسی محصول نیز کمک می‌کند.
جایگاه این فناوری در بسته‌های حمایتی کشاورزی
استفاده از فناوری هسته‌ای در کشاورزی می‌تواند بخشی از سیاست‌های حمایتی دولت باشد. دولت‌ها می‌توانند با ارائه یارانه به مراکز پرتودهی و تسهیل دسترسی کشاورزان به این فناوری، استفاده گسترده‌تر از آن را ترویج کنند.
آموزش کشاورزان و صادرکنندگان در زمینه مزایای پرتودهی، آگاهی عمومی را افزایش داده و پذیرش این فناوری را آسان‌تر می‌کند. همچنین، گنجاندن فناوری پرتودهی در برنامه‌های توسعه صادراتی می‌تواند نقش مهمی در ارتقای جایگاه ایران در بازار جهانی کشمش ایفا کند.
آینده‌شناسی و ظرفیت‌های توسعه
افزایش تقاضای جهانی برای مواد غذایی سالم و عاری از مواد شیمیایی، آینده روشنی برای فناوری پرتودهی ترسیم می‌کند. در دهه آینده، انتظار می‌رود استفاده از پرتودهی برای ضدعفونی محصولات صادراتی به‌طور چشمگیری افزایش یابد.
در ایران نیز با توجه به ظرفیت بالای تولید انگور و کشمش، استفاده از این فناوری می‌تواند مزیت رقابتی بزرگی ایجاد کند. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پرتودهی می‌تواند ایران را به یکی از پیشگامان منطقه در صادرات کشمش سالم تبدیل کند.
توصیه‌ها برای سیاست‌گذاران و فعالان صنعت کشمش
برای بهره‌برداری بهینه از فناوری هسته‌ای در ضدعفونی کشمش، چند توصیه کلیدی عبارتند از:
- ایجاد و توسعه مراکز پرتودهی در مناطق عمده تولید کشمش مانند ملایر و تاکستان.
- تدوین قوانین شفاف برای برچسب‌گذاری محصولات پرتودهی‌شده.
- برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای رفع نگرانی‌های مصرف‌کنندگان.
- گسترش همکاری‌های بین‌المللی برای استفاده از تجارب کشورهای موفق.
اجرای این توصیه‌ها می‌تواند نقش مهمی در ارتقای صادرات کشمش ایران ایفا کند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
کاربرد فناوری هسته‌ای در ضدعفونی کشمش صادراتی، یک رویکرد علمی، ایمن و اقتصادی است که می‌تواند نقش مهمی در توسعه صادرات غیرنفتی ایران داشته باشد. این فناوری با کاهش آلودگی‌های میکروبی و نابودی آفات، زمان ماندگاری کشمش را افزایش داده و اعتماد واردکنندگان را جلب می‌کند.
با وجود چالش‌هایی مانند هزینه بالای تجهیزات و نیاز به آگاهی‌رسانی عمومی، مزایای این روش به‌مراتب بیشتر است. بنابراین، توسعه پرتودهی باید به‌عنوان یک استراتژی ملی برای ارتقای جایگاه ایران در بازار جهانی کشمش در نظر گرفته شود.
——————-
منابع برای مطالعه بیشتر
- IAEA. (2018). Food Irradiation Technologies.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-irradiation - FAO. (2020). Raisin Production and Postharvest Practices.
اطلاعات بیشتر در: http://www.fao.org - WHO. (2019). Safety and Nutritional Adequacy of Irradiated Foods.
اطلاعات بیشتر در: https://www.who.int/health-topics/food-safety - Diehl, J. F. (2002). Food Irradiation: Principles and Applications.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com/book/9780122154919/food-irradiation - IAEA. (2017). Radiation Processing Facilities.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/publications/10937/radiation-processing-facilities - Loaharanu, P. (2001). Food Irradiation in Developing Countries.
اطلاعات بیشتر در: https://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:32042889 - Codex Alimentarius Commission. (2015). General Standard for Irradiated Foods.
اطلاعات بیشتر در: https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius - Mousavi, S. et al. (2016). Effects of Gamma Irradiation on Raisins.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - Al-Bachir, M. (2004). Effect of Gamma Irradiation on Microbial Load of Dried Fruits.
اطلاعات بیشتر در: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15051111 - Urbain, W. M. (1986). Food Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:18014234 - IAEA. (2014). Challenges in Food Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-irradiation - FAO & IAEA. (2013). Food Safety and International Trade.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/publications/10098/food-safety-and-international-trade - Al-Kahtani, H. et al. (2007). Shelf-life Extension of Raisins by Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - Al-Bachir, M. (2015). Applications of Food Irradiation in Arab Countries.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - IAEA. (2021). Advances in Radiation Processing.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/publications/14782/advances-in-radiation-processing - Shahbaz, H. et al. (2014). Nutritional Quality of Irradiated Raisins.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - Ministry of Agriculture Iran. (2022). Agricultural Support Programs.
اطلاعات بیشتر در: https://www.maj.ir - IAEA. (2020). Future Trends in Food Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-irradiation - FAO. (2019). Policy Recommendations on Food Safety.
اطلاعات بیشتر در: https://www.fao.org/food-safety - IAEA. (2019). Radiation Technologies for Food Security.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-security
انتهای پیام/
نظرات کاربران